Haklar (Özet) : Haklar, her şeyden önce bir düzen demektir. Lakin hukukun öngördüğü düzen, fiilen gerçekleneşeli bir düzen bileğildir. Haklar, cemiyet içinde insanoğluın harbiden elbette davrandıklarını bileğil, elbette davranmaları icap ettiğini gösterir. Haklar, namına uyulmak ve uygulanmak bâtınin vardır. Adalet değeri zımnında, insanoğlu arası ilişkileri bir düzene terk etmek, içtimai hayatın gerçekleşmesini sağlamak icap. İnsanlara, “Bana uy; Beni gerçekleştir” buyruğu ile seslenir. Haklar düzeni, doğduğu andan itibaren kişinin içinsına akseptans edilmesi ve uyulması gereken, kesinkes hak kurallar olarak çıkar. İnsan, özgür bir varlıktır ve iradesini hukukun buyrukları doğrultusunda kullanabileceği gibi, onlara aykırı bir yönde bile kullanabilir. Bu nedenle cemiyet içinde insanoğluın hesap ve davranışlarının haklar kurallarına uymaması, her devran mümkündür. “İşte haklar, âdem evladı davranışlarını bileğerlendiren, çıkar çatışmalarına çözüm getiren kurallardan, normlardan meydana gelen bir yöntem, bir bütündür.” İnsan-âdem evladı, âdem evladı-natür ilişkilerinin insanlığın kuma çıkarı ve huzuru bâtınin evrensel ilkelerle güvence şeşna alınmasıdır. Haklar, insaniyet seviyesi bâtınin göstergedir. Hukukun temeli, kaynağı üzerine birgeniş rey ortaya atıktır. Bunlar kaynağı: tanrı, dershane çıkarları, cemiyet sözleşmesi, natür ve insanoğlu olarak tamlayan fikirlerdir. Haklar Nedir Haklar, toplumun umumi menfaatini yahut fertlerin ve toplumun kuma iyiliğini sağlamak için konulan ve hep gücüyle desteklenen kaide, doğruluk ve seçimın hepsidür. Elan münteşir bir tanılamamıyla haklar, adalete yönelmiş içtimai evetşlakin düzenidir. Haklar Lügat Mealı Haklar kelimesi Arabi “doğruluk” kökünden hasılat ve doğruluk kelimesinin çoğcelil olarak bilinmektedir (galat-ı meşhur). Zenciçda “doğruluk” kelimesinin çoğcelil “ilenme’kak”tır. Türk Zeban Kurumu’na nazaran haklar kelimesi, “Toplumu düzenleyen ve devletin yapmış oldurım zorlaü belirleyen yasaların hepsidür”. Bunun haricinde hukukun “haklar” demeı da vardır. Mecazi anlamda ise, ahbaplık, dostluk demeında da kullanılır. Uran Mealı Haklar dönemden döneme değişmiş olduğu bâtınin hala doyurucu bir tanılamam dokumalamamıştır. Kant “Haklarçular hala hukukun tanılamamını aramaktadırlar” der. Günümüzde en çok akseptans edilen tanılamamı ise: “Muayyen bir zamanda makul bir toplumdaki ilişkileri düzenleyen ve uyulması talih zoruna (müeyyide) rabıtlanmış kurallar hepsidür.” Ilmî bir disiplin olarak haklar, kendi içinde ana olarak ikiye ayrılır. Umumi olarak hukukun zevat arası ilişkileri konu yer kısmına Özel Haklar, zevat ile talih yahut devleti oluşturan kurumlar arası ilişkileri düzenleyen kısmına ise Umum Hukuku adı verilir. Bu ayırım roma hukukundan kalma bir ayrımdır (ius privatum-ius publicum). çağdaş Haklar, Tecim Hukuku ve Devletler Özel Hukuku özel hukukun, buna karşılık Temel Hukuku, Ceza Hukuku ve İdare Hukuku hep hukukunun başlangıçlıca ast dallarıdır. Haklar Kuralları ve Özellikleri Hukuku vesair toplumu aranjör kurallar olan örf ve adetler, gelenekler ve dinlerden ayıran özellik talih tarafından güvenceye alınmış ve cebri yapmış oldurımlara mevla olmasıdır. Haklar kuralları âdem evladı davranışlarını düzenler ve bulunduğu toplumun bedel yargılarını taşır. Soyutluk ve genellik özelliği sayesinde nüsha nitelikteki tamlık durumlarda uygulanması sağlanır. Yapmış oldurım (Müeyyide) Haklar yerında yapmış oldurım hep gücü ile uygulanır. Hukuka uymayı zorlama, uymayanları cezalandırma ve uyulmadığı durumlardaki zararları en aza indirmek bâtınin kullanılır. Haklar düzenini sağlamayı ve korumayı lakinçlayan yapmış oldurımlar gene haklar düzeninin öngördüğü şekilde alegori getirilir. Maddi ve içsel yapmış oldurımlar olarak ikiye ayrılır. Maddi yapmış oldurımlar hukuka aykırı durumlarda uygulanırken içsel yapmış oldurımlar bu durumları dikilmek bâtınin kullanılır. Ceza hukukunda ölüm, mahpus ve finans cezaları; kanunuesasi hukukunda siyasetten men, kazanç mantinota; algı hukukunda algı ve gümrüksüzçılık cezaları gibi değişik haklar dallarında değişik yapmış oldurımlar vardır. Hukukun Dayanağı Hukukun dayanağı ile ait çeşitli dönemlerde kuramlar üretilmiştir. Bunları sıralamamız gerekirse; zihini bir irade olarak gkalıntı kuramlar, irade dışı olarak gkalıntı kuramlar ve pozitivist kuramlar. Bu kuramların bazılar felsefik bileğil ortaya konduğu dönemin problemlerını çözmek yahut siyasal fikirleri haklar biliminde dile getirme ihtiyacından ortaya çıkmıştır. İdesi ve ideali adalet olan haklar, umumi olarak şu şekilde tanılamamlanabilir: “Haklar, adalete yönelmiş içtimai bir evetşlakin düzenidir.” Bu tanılamamdan, hukukun üç ayrı fonksiyonu alegori getirdiğini görmekteyiz. Bu fonksiyonlar düzen, kullanışlı yarar ve adalettir. Hukukun Toplumdaki Fonksiyonları 1. Düzen Fonksiyonu Hukukun bu fonksiyonu ile anlatılmak istenen, hukukun içtimai hayatı düzenleyip insanoğluın amerikan barış ve asayiş içinde bir arada evetşamalarını sağlamaktır. 2. Kılgısal Yarar (Içtimai İhtiyaçların Zıtlanması) Hukukun kullanışlı amacını, içtimai gerçeklik belirler. Haklar bu fonksiyonu ile cemiyet içinde yaşayan insanoğluın, birbirleri ile kurmak zorunda oldukları ilişkilerini ve biyolojik, ruh bilimsel bir varlık olarak insanın dokumasından kaynaklanan ihtiyaçlarını içinlamaya çalışır. Haklar bu fonksiyonu ile tevellüt, muta nikâhı, ölüm vb. önemli biyolojik vakaları da çeşitli hükümlerle düzenler. Hiçbir haklar düzeni hayatın ana gerçeklerini görmezden gelemez. Haklar düzeni, insanın natürel dokumasına ve bundan gelecek gelen ihtiyaçlarına şayan geçmek zorundadır. Haklar önemli ölçübile, iktisadi gerçeklere bile tutkundır; iktisadi ihtiyaçlara uymalı ve onları içinlamalıdır. 3. Adalet Haklar bu fonksiyonu ile makul bir aranjman şeşna aldığı sosyal gereksinimlerı, özü salt bir muadele düşüncesi olan adalet ölçüsüne vurarak sahici kimliğini kulaklıır. Hukukun idesi ve ideali adalettir. En kısaltarak tanılamamıyla adalet, “bir muadele düşüncesi”dir. “Adalet, nesnel (objektif) ve öznel (sübjektif) geçmek üzere iki değişik anlamda kullanılır. Adalet aslında ahlâki bir kavramdır; Bu kapsamda, erdem, fazilet demeında zatî bir özelliği deyimler. Nüfus her devran haklı olana yönelir, herkese kendine düşeni ödemek uğrunda daim ve bileğalışverişmez bir çaba gösterir. İşte bu hesap ve çabayı gösteren adalet, özne (süje) ile ait oluşundan ötürü öznel (sübjektif) adalet olarak nitelenir. Bir erdem olan öznel adaletin haricinde ve ondan önce nesnel (objektif) bir adalet kavramı vardır. Nesnel adalet, kişinin bir özelliğini bileğil, kişilerin konkre durumlarda gerçekleştireceği rabıta biçiminin bir özelliğini deyimler. İşte haklar yerında hukuki bedel olarak kal konusu olan adalet bile, bu nesnel anlamda adalettir. Çünkü haklar, insanoğlu arası ilişkileri biçimlendiren, onlara görünür ve algılanabilir bir düzen veren, bu amaca yönelen normlar hepsidür.” Maşer bâtınindeki davranış ve ilişkilerin bileğerlendirilmelerini bâtınermiş kurallar tamlıkü olarak haklar, bu bileğerlendirmelerde adalet ölçüsünü kullandığı ve takmak yerinde bulunmuş olduğuna nazaran, adaletin böylecene, hukukun da bir bileğerlendirilme ölçüsü olacağı doğaldır. Haklar normlarında adalet acaba ne ölçübile yansıtılmıştır ? Mevcut haklar ne denli adaletlidir ? İşte burada yasa üstü adalet kavramı ortaya çıkmaktadır. Bu, tüm haklar sistemine ve sistemlerine egemen bulunan, nesnel ve salt bir bedel niteliğindeki adalettir. Haklar bir cemiyet düzenini bâtınerir. Hukukun varlık sebebi bile adalettir; icap bulunan düzeni arkalamak, gerekse onu bileğalışveriştirmeyi meşrulaştırmak bâtınin her devran adalete başlangıçvurulur. Nesnel ve yasa üstü adalet hukukta içinmıza müesses haklar düzenlerinin asli örneği, olması gereken haklar demeında haklar idesi olarak çıkar. Bu niteliği ile adalet, bulunan haklar düzenlerinin namına şayan olup olmadığı açısından bir bedel ve yorum ölçüsü evet. Yeniden bu özelliği ile adalet, aynı zamanda hukukun idealidir. Hukukun akdetmek amacını güttüğü şey adalettir. Birbirleri ile pozitif ve olumsuz içinlıklı ilişkilerde bulunan bu üç fonksiyon muvazene içinde olduklarında, adil bir haklar düzeninin gerçekleşmesi sağlanır. Uygun olarak tüm haklar normları bu üç fonksiyonu da kapsar. Sonuç olarak haklar, hem adaleti gerçekleştirecek, hem içtimai evetşlakin uyacak, hem bile bu içtimai hayatın amerikan barış içinde sürebilmesi bâtınin bir düzen görünümünü sağlamaya çalışacaktır.